گزارش پیش‌نشست تخصصی «کنگره بین‌المللی اندیشمندان قرآن‌پژوه»

پیش‌نشست علمی از سلسله نشست‌های تخصصی قرآن و علوم کنگره بین‌المللی اندیشمندان قرآن‌پژوه با عنوان (نگرش قرآن به دانش‌های تجربی) در روز چهارشنبه ۵ مهر در سالن امام رضا علیه‌السلام دانشگاه معارف اسلامی با حضور اساتید و دانشجویان دانشگاه برگزار گردید.
این نشست با تلاوتی از آیات قرآن مجید توسط دکتر اویسی عضو هیئت علمی دانشگاه معارف اسلامی آغاز شد. سپس دبیر علمی جلسه حجت‌الاسلام‌والمسلمین منصوری، مدیر گروه معارف قرآن و حدیث دانشگاه، توضیحاتی درباره سلسله نشست‌های کنگره اندیشه دانشمندان قرآن‌پژوه ارائه نمود و یکی از اهداف اصلی نهاد ریاست جمهوری و وزارت علوم از برگزاری کنگره مذکور را دفاع از ساحت قرآن کریم و آشنایی بیش از پیش اندیشمندان جهان با توسعه فعالیت های قرآنی ایران زمین برشمرد. وی ضمن تشکر از دکتر هراتی، معاون محترم وزیر و مسئول مرکز هماهنگی و توسعه پژوهش و آموزش عالی قرآنی کشور، از عملکرد بجا و شجاعانه جناب حجت‌الاسلام دکتر رئیسی در حمایت از قرآن در سازمان بین‌الملل تقدیر و تشکر نمود.
سپس ارائه‌کننده محترم استاد محمدعلی مجد فقیهی مباحث خویش را با عنوان «نگرش قرآن به دانش‌های تجربی (توسعه عرضی و طولی)» اینگونه آغاز نمود. وی ابتدا واژه علم را تعریف نمود. واژه علم در لغت به معنای مطلق آگاهی و دانستن است و فرق نمی‌کند مورد و متعلق دانستن چه چیز باشد اما وقتی واژه علم اضافه به چیزی می‌شود مراد از آن مجموعه قضایا و گزاره‌هایی است که با روش خاصی کشف و یا اثبات شده‌اند مانند علوم تجربی علوم انسانی و غیره. سپس وی به دسته‌بندی و گونه‌های علم اشاره نمود و علم اعتباری، علم انتزاعی، علم عقلی، علم کشفی، علم وحیانی و علم تجربی را از گونه‌های علم دانست. در ادامه رابطه قرآن و علم بیان گردید و تصریح شد که مراد از علم در این جلسه علوم تجربی است.
خدمت علم به قرآن یا تصدیقی است یا تبیینی. گاهی علم تصدیق آیات قرآن می‌کند و در نتیجه اثبات اعجاز علمی قرآن میسر می‌گردد و همچنین آموزه‌های قرآنی تصدیق می‌گردد. خدمت دیگری که علم به قرآن می‌کند تبیینی است مثلاً تفسیر آیات علمی قرآن که بدون مطالعات علمی قابل تفسیر علمی نیست. استاد مجد فقیهی در این فرصت، ضمن بیان دیدگاه‌های افراطی و تفریطی و اعتدالی در عرصه مذکور، آسیب‌شناسی خدمت علم به قرآن را تبیین نمود.
قرآن به علوم تجربی یا در قالب توسعه عرضی و یا توسعه طولی عنایت دارد. امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام فرمودند: «وَ اللَّهَ اللَّهَ فِی الْقُرْآنِ لَا یَسْبِقُکُمْ بِالْعَمَلِ بِهِ غَیْرُکُمْ». (نهج‌البلاغه، نامه ۴۷) دیگران با اینکه به قرآن اعتقادی هم ندارند اما با عمل به آموزه‌های قرآنی به توسعه عرضی دست یافته‌اند. آیات قرآن در مواجهه با علم تجربی قطعی از سه فرض خارج نیست: یا آیه علم ستیز است یا علم‌گریز است یا علم‌گراست. مراد از علم‌ستیز چیست؟ یعنی با گزاره قطعی و ثابت شده علمی مخالف است. باید بگوییم چنین چیزی در قرآن وجود ندارد؛ نه منطق قرآن علم‌ستیز است و نه گزاره‌های قرآنی مخالف گزاره‌های علمی قطعی است. دلیل اینکه چیزی در قرآن خلاف علم (کشف قطعی) واقع نمی‌تواند باشد: ۱. وحیانیت قرآن و تطابق کتاب تکوین و تدوین ۲. آیاتی که پذیرش و پیروی را مبتنی بر علم در معنای عام آن می‌داند پس خود سخنی خلاف علم نمی‌گوید ۳. عدم وجود آیه‌ای در مخالفت با علم با گذشت زمان و تحولات و پیشرفت‌های علمی… . دسته دوم: علم گریز؛ علم با ابزارهای خود نمی‌تواند در این عرصه وارد شود و در نتیجه قدرت انکار را ندارد مانند امور فراحسی و غیبی و این امور از طریق براهین عقلی قابل اثبات است و اثبات شده است و البته ممکن است علم نیز اصل وجود آنها را اثبات کند مانند اثبات علمی وجود روح و جن، سخن گفتن حیوانات و یا زوجیت اشیاء. اما مادامی که علم به نتیجه نرسیده است و دلیلی برای انکار وجود ندارد نمی‌توان این امور را خرافه نامید زیرا خرافه نامیدن چیزی بدون دلیل علمی کاری غیر علمی است. دسته سوم: علم‌گرا؛ ترغیب و تأکید فراوان بر علم‌گرایی در قرآن: ۱. وجود آیاتی که سخن بدون برهان و دلیل را نمی‌پذیرد و توصیه می‌کند که هیچ فردی و گروهی بدون تکیه بر علم سخنی را نگوید و سخنی را نشنود پس سخن مستند واقعیت علمی برای او دارای اعتبار است ۲. وجود آیاتی که دعوت به علم در معنای تجربی آن در جهت توسعه عرض و طولی می‌کند. علم تجربی صغرای برهان تدبیر و اتقان صنع خدا قرار می‌گیرد. علم سلطان است و قدرت‌آفرین است. قدرت اقتصادی و سیاسی و نظامی در گرو علم است؛ اما این قدرت در چه جهتی هزینه باید شود؟ مقام معظم رهبری بارها بر این مهم تأکید داشتند. در جهت عزت و رشد و تنظیم و تجدید انسان و حیات او به سوی غرض آفرینش و با فقدان چنین علمی دین‌گرایی نیز به مخاطره می‌افتد.
نکته دیگر اینکه علم اگرچه اقتدارآور است اما قدرت مطلقه نیست؛ زیرا هستی تحت مشیت الهی و قدرت اوست.
آیاتی که عنایت به علوم تجربی در جهت توسعه عرضی با رویکرد عزت و عبرت و تربیت دارد نظیر:
الف) آیاتی که واژگان تسخیر در آن است. ب) آیاتی که واژگان نظر و رؤیت در آن است. ج) آیات متعددی که بهره‌مندی از دانش تجربی را توصیه می‌فرماید. سپس استاد مجد فقیهی به تبیین برخی آیات و شواهدی از نهج‌البلاغه پرداخت.
در پایان دبیر علمی جلسه حجت‌الاسلام دکتر منصوری به جمع‌بندی مباحث پرداخت و برخی پرسش‌هایی درباره مطالب ارائه شده که از سوی حاضران در جلسه مطرح گردید را از ارائه کننده محترم پرسید و ایشان در وقت باقی مانده پاسخ‌هایی ایراد فرمود.
جلسه با دعای برای امام زمان علیه‌السلام و صلوات بر محمد و آل محمد به پایان رسید